Złoto, bursztyn, meteoryty i skamieliny. Gdzie w Polsce szukać skarbów? Czy to legalne? Poradnik dla początkujących poszukiwaczy

Ludzie szukają skarbów od zarania dziejów i nic dziwnego: niemal każdy odczuwa dreszczyk emocji na myśl, że gdzieś niedaleko może kryć się pod ziemią coś cennego, piękny przedmiot, dzieło sztuki, pamiątka z dawnych lat lub całkiem dosłownie żyła złota, której znalezienie może odmienić całe życie.

Skarbem może być wszystko: od średniowiecznych monet po hełmy z czasów II wojny światowej, od bryłek bursztynu po cenne, mieniące się w słońcu kamienie; dla niektórych skarbem może też być piękna skamielina – pamiątka ze świata sprzed milionów lat – lub meteoryt, który spadł na Ziemię z przestrzeni kosmicznej.

Szukanie cennych przedmiotów, metali i kamieni szlachetnych dostarcza emocji związanych z odkrywaniem, rozwiązywaniem tajemnic, poznawaniem historii regionu i – teoretycznie możliwym – zdobyciem fortuny. Służy też zdrowiu – ostatecznie to forma spędzania czasu na świeżym powietrzu.

Zanim jednak wybierzecie się na poszukiwania cennych znalezisk, powinniście dokładnie zapoznać się z przepisami regulującymi kwestie szukania i znajdowania skarbów w Polsce.

Przygotowaliśmy krótki poradnik dla początkujących poszukiwaczy skarbów. Odpowiadamy w nim na pytania o to, czy poszukiwanie skarbów w Polsce jest w ogóle legalne, jak to robić zgodnie z prawem i gdzie najlepiej szukać zabytków, złota, metali i kamieni szlachetnych, bursztynu, skamielin i meteorytów.

Złota i innych metali, a więc i przedmiotów z nich wykonanych (jak monety, biżuteria, miecze, hełmy, niewypały i inne dzieła ludzkich rąk o różnej wartości), często umownie nazywanych „skarbami”, szuka się najczęściej za pomocą specjalnego wykrywacza, który można kupić lub wypożyczyć. Urządzenie pozwala wykryć metal, znajdujący się pod ziemią na głębokości do ok. 2 m, w zależności od rozmiaru przedmiotu (im mniejszy, tym trudniej go wykryć).

Szukanie tego rodzaju skarbów za pomocą wykrywacza metali nazywa się detektorystyką i jest coraz popularniejszym hobby w Polsce. Poszukiwanie metalowych zabytków, jak łuski po pociskach z II wojny światowej, pozwala połączyć pasję do historii i archeologii z ruchem na świeżym powietrzu.

Detektorystyka stała się szczególnie popularna w czasie pandemii koronawirusa. Obecnie szacuje się, że w Polsce przynajmniej od czasu do czasu na poszukiwanie skarbów z użyciem wykrywacza metali udaje się ok. 150 tys. osób.

Najprostszy wykrywacz metali kosztuje ok. 200 zł, ale to raczej zabawka dla dzieci. Profesjonalny wykrywacz może kosztować od 1000 zł wzwyż.

Należy jednak wyjaśnić palącą kwestię: czy poszukiwanie skarbów, a więc potencjalnie wartościowych przedmiotów, jest w Polsce w ogóle legalne?

Wiele zależy od tego, jakie skarby mamy na myśli. Dla większości osób skarb, to nie tyle złoże złota, co raczej złoty przedmiot albo skrzynia wypełniona artefaktami sprzed wieków, wykonanymi z cennych metali. Takie przedmioty to w świetle polskiego prawa zabytki.

Czy można legalnie szukać zabytków z wykorzystaniem wykrywacza metali? Kwestię tę reguluje Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Otóż, o ile posiadanie wykrywacza metalu jest całkowicie legalne, o tyle używanie go do poszukiwania metalowych przedmiotów wymaga zezwolenia, ponieważ wydobyte z ziemi zabytki z założenia należą do Skarbu Państwa.

Ustawa definiuje dalej, czym jest zabytek. Uznaje się za taki:

Nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością, stanowiące świadectwo minionej epoki lub zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Ponieważ definicja pozostawia spore pole do interpretacji, zazwyczaj o tym, co faktycznie jest zabytkiem, decyduje miejscowy konserwator. Oznacza to, że w praktyce przeciętny zjadacz chleba potrzebuje zezwolenia, jeśli planuje szukać za pomocą wykrywacza metali jakichkolwiek przedmiotów wykonanych przez człowieka, w tym monet i militariów z dowolnej epoki.

Poza pozwoleniem na poszukiwanie z użyciem wykrywacza trzeba także uzyskać zgodę od właściciela danego terenu. Uwaga! Nawet jeśli detektorysta chce szukać skarbów tylko na własnej ziemi, nadal potrzebuje zezwolenia od konserwatora zabytków.
Używanie wykrywacza w celu szukania zabytków bez odpowiednich zezwoleń to przestępstwo, za które grozi kara do dwóch lat więzienia.

Pozwolenie na szukanie skarbów (zabytków) można otrzymać, składając wniosek do odpowiedniego Urzędu Ochrony Zabytków (opłata skarbowa wynosi ok. 80 zł). Znalezione zabytki i tak będą stanowić własność Skarbu Państwa, ale znalazca przynajmniej będzie miał zasługę dla polskiego dziedzictwa kulturowego.

Jeśli zabytek zostanie znaleziony przypadkiem i obywatel zgłosi to odpowiednim urzędom, może liczyć na dyplom uznania od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a jeśli skarb miał dużą wartość, także na nagrodę pieniężną, choć raczej symboliczną. Poszukiwacze z zezwoleniami nie mogą liczyć na dyplom ani nagrodę, bo nie znajdują swoich skarbów przypadkiem.

Można jednak legalnie używać wykrywacza metali bez dodatkowych zezwoleń do:

• Poszukiwania rzeczy zagubionych (nie trzeba pozwolenia np. na szukanie pierścionka, który spadł z palca)
• Szukania meteorytów (nie są wykonane przez człowieka, więc nie stanowią zabytków)
• Przeszukiwania publicznych plaż. Można na nich szukać wszelkich drobnych przedmiotów, często na zlecenie osób, które zgubiły biżuterię czy np. zegarek. Szczegółowe zasady takich poszukiwań opisują regulaminy Urzędów Morskich. Znaleziska o wartości powyżej 100 zł należy zgłaszać w Starostwie Powiatowym. Zabytków, takich jak drobne militaria z czasów II wojny światowej, znalezionych na plaży, nie wolno zabierać i należy zgłosić znalezisko policji.

Omówiliśmy wyżej kwestię szukania zabytków, czyli wartościowych przedmiotów wykonanych z metali, w tym np. złota. Czy jednak można w Polsce samodzielnie szukać samego złota, surowego, nieużytego do wykonania żadnego przedmiotu, albo surowych kamieni szlachetnych, jak diamenty, szmaragdy, rubiny itp.?

Odpowiedź jest – jak to bywa w kwestiach prawnych – skomplikowana.

Zasadniczo w kwestii poszukiwania cennych metali i kamieni szlachetnych wypowiada się Ustawa o Prawie Geologicznym i Górniczym z 2011 r. Wynika z niej, że wszystkie metale i kamienie szlachetne na terenie Polski są własnością Skarbu Państwa, który rozporządza nimi, stosują tzw. własność górniczą. Wydobycie kopalin wymaga uzyskania koncesji od ministra ds. środowiska, a ta przyznawana jest zarejestrowanym podmiotom, prowadzącym działalność z zakresu poszukiwania, rozpoznawania i eksploatowania złóż.

Czasem jednak poszukiwacze mogą znaleźć złoto, którego nie obejmuje definicja kopaliny. Tak jest z okruchami znalezionymi np. w korytach rzek, albo pojedynczymi kamieniami szlachetnymi. W tym przypadku zastosowanie ma Ustawa o rzeczach znalezionych. Wynika z niej, że okruchy złota, platyny, srebra i pojedyncze kamienie szlachetne (nie złoża), a także wykonane z nich przedmioty, po znalezieniu należy przekazać odpowiedniemu staroście, który powinien sporządzić ich opis. Zabytki stanowią własność państwa, ale surowe metale (np. drobiny złota) zostaną podzielone między znalazcę i właściciela gruntu, w którym je znaleziono.

Innymi słowy, szukać złóż złota i kamieni szlachetnych można tylko po uzyskaniu koncesji na korzystanie z własności górniczej w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Szukanie pojedynczych okruchów jest jednak legalne bez zezwolenia (poza zgodą właściciela ziemi lub wody, którą trzeba bezwzględnie uzyskać), choć znaleziskiem trzeba się będzie podzielić.

Jeśli chodzi o poszukiwanie minerałów i kamieni nieszlachetnych, pospolitych, ale nadal atrakcyjnych dla oka, możemy je zachować dla siebie, o ile nie stanowią złoża (wtedy należałyby do Skarbu Państwa) i łatwo oddzielić je od podłoża (gdyby wymagało to większej pracy, minerały należałyby do właściciela danego terenu, od którego trzeba też uzyskać zgodę na poszukiwania).

Zbieranie bursztynu w Polsce jest legalne, ale nie wszędzie. Turyści mogą do woli szukać i przy odrobinie szczęścia znajdować piękne okazy skamieniałej żywicy na plażach i płytkich pobrzeżach Bałtyku. Nie można natomiast szukać bursztynu na wydmach, w lasach i parkach narodowych.

Amatorskie zbieranie bursztynu musi się odbywać ręcznie, nie wolno stosować sit, pomp ani zaawansowanych maszyn.

Nie wszystkie skarby, za którymi uganiają się poszukiwacze, wykonane są ze złota, kamieni szlachetnych lub bursztynu.
Wiele frajdy sprawia także poszukiwanie np. meteorytów – gości z innych światów, którzy przybyli na Ziemię z przestrzeni kosmicznej – albo skamielin, a więc szczątków stworzeń, żyjących jeszcze przed nastaniem człowieka.

Jak wspominaliśmy, poszukiwanie meteorytów jest w Polsce legalne (z wyjątkiem stanowisk archeologicznych, parków narodowych i rezerwatów) i można to robić przy użyciu wykrywacza metali, o ile ma się zgodę właściciela danego terenu.

Meteoryty są dość cenne i wykonuje się z nich biżuterię, ale w Polsce można je znaleźć w większych ilościach zaledwie dwóch miejscach:

• W Morasku pod Poznaniem
• W okolicach Pułtuska

Mimo to hobbystów, poszukujących tych niezwykłych kosmicznych skał, nie brakuje i każdy ma nadzieję, że znajdzie jakiś świeży okaz, który dopiero niedawno spadł z nieba.

Sprawa ze skamielinami jest nieco bardziej skomplikowana.

Możemy po amatorsku szukać i zbierać skamieniałe szczątki np. trylobitów (za zgodą właściciela terenu), o ile nie prowadzimy w tym celu żadnych robót górniczych (wtedy musielibyśmy uzyskać koncesję na podstawie Ustawy o prawie geologicznym i górniczym). Skamieliny, które chcemy zachować dla siebie, nie powinny też występować masowo w jednym miejscu, ponieważ w takim przypadku mogą zostać uznane za złoże, a więc własność Skarbu Państwa.

Co więcej, Ustawa o ochronie przyrody domaga się w art. 122, by każda osoba, która znalazła kopalne szczątki zwierząt lub roślin, zgłosiła ten fakt regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska lub wójtowi, burmistrzowi albo prezydentowi miasta, którzy z kolei mają przekazać informację dyrektorowi. Właśnie regionalny dyrektor ustala, czy skamielina jest cenna dla nauki. Jeśli stwierdzi, że owszem, musi przekazać ją do wybranego muzeum lub placówki naukowej.

Okazuje się więc, że w przeciwieństwie do meteorytów, pierwszeństwo własności do znalezionych skamielin ma państwo, a znalazcy mogą przypaść w udziale tylko szczątki kopalne bez większej wartości dla nauki. Nie jest to bardzo zła wiadomość – w muzeach często nie brakuje dobrych okazów skamielin i nie potrzebują kolejnych, może się więc okazać, że np. ładny, ale pospolity w muzealnych gablotach trylobit ostatecznie zostanie w rękach znalazcy.

Podsumowując, szukanie skarbów w Polsce nie jest takie proste i najczęściej wymaga zezwoleń i / lub koncesji. Oto podsumowanie reguł:

Ogólne zasady

• Zawsze należy wystarać się o pozwolenie na poszukiwanie skarbów od właściciela danego terenu
• Nie wolno szukać żadnych skarbów w parkach narodowych i rezerwatach

Szczegółowe zasady

• Zabytki: trzeba mieć pozwolenie od konserwatora, przedmioty należą do państwa
• Złoto, inne metale i kamienie szlachetne: trzeba mieć koncesją górniczą. Pojedyncze drobiny i kamyki na zasadach znalezienia do podziału między znalazcę i właściciela gruntu
• Minerały i kamienie nieszlachetne: pojedyncze sztuki można zachować dla siebie, złoża należą do państwa
• Bursztyn: legalne poszukiwania na plażach i pobrzeżach, byle bez użycia narzędzi i maszyn
• Meteoryty: można szukać z użyciem wykrywacza
• Skamieliny: można szukać, ale trzeba przekazać znaleziska regionalnej dyrekcji ochrony środowiska.
• Z wykrywaczem bez żadnych zezwoleń: na publicznych plażach, w poszukiwaniu meteorytów i własnych zgub

Jeśli gorączka złota opanowała Was do tego stopnia, że nie straszne Wam uzyskiwanie zezwoleń, mamy dla Was wskazówki, gdzie w Polsce można znaleźć różne rodzaje skarbów. To ogólne porady dotyczące rodzaju terenu i konkretnych lokalizacji. Warto zasięgnąć szczegółowych informacji o własnym regionie, przestudiować mapy i samodzielnie wytypować najlepsze miejsca do własnych poszukiwań.

Złoto
Stare kopalnie złota jeszcze z XIX w. i strumienie w ich pobliżu, hałdy urobku na terenie czynnych kopalń (KGHM Polska Miedź S.A. szuka złota u podnóży Sudetów). Można spróbować przesiewania złota z wody w ramach atrakcji turystycznej na terenie Kopalni Złota w Złotym Stoku.

Monety i inne artefakty
Zabytków można szukać w Polsce właściwie wszędzie. Dobrym pomysłem jest szukanie np. w okolicach dworców kolejowych, gdzie dawni podróżni gubili przeróżne drobiazgi.

Kamienie szlachetne

• Ametyst – Różana, Nowy Kościół i Tłumaczów na Dolnym Śląsku, Skupniowy Upłaz w Tatrach. Największe złoża na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego (nie można poszukiwać).
• Awenturyn - Góry Kaczawskie i Izerskie
• Cytryn – okolice Jeleniej Góry i Nowej Rudy
• Fluoryt – Góry Kaczawskie i Izerskie
• Piryt – Góry Świętokrzyskie

Bursztyn
Najwięcej bursztynu można znaleźć jesienią i zimą na plażach na wschód od Sobieszewa.

Skamieliny
Góry Świętokrzyskie (wąwóz Prągowiec), Jura Krakowsko-Częstochowska, okolice Kazimierza Dolnego, Miechowa pod Krakowem, Owadowa pod Opocznem

Meteoryty
Morasko pod Poznaniem (byle nie na terenie rezerwatu), okolice Pułtuska.

Źródła: prawo.pl, e-prawnik.pl, detect.pl, money.pl, zywaplaneta.pl, geologia.fora.pl